In gesprek: Sir Don McCullin (82)

"Fotografie is een fantastisch, levenslang geschenk", legt Sir Don McCullin uit. "Het gebruiken van een camera is voor mij iets heel natuurlijks. Het is instinctief: zodra ik een camera oppak, word ik enthousiast." Het is een krachtige statement van een de meest gerenommeerde en gerespecteerde fotografen ter wereld. Na 60 jaar in het vak geniet hij nog steeds met volle teugen van zijn werk. Zijn werk is van de hoogste kwaliteit en beslaat een buitengewoon breed spectrum: sociaal geëngageerde documentaires, reportagefotografie in oorlogsgebieden, portretten, landschappen en stillevens. Veel mensen zouden zeggen dat zijn foto's het geschenk zijn.

Sir Don werd geboren in een arbeidersgezin in Finsbury Park in het noorden van Londen. Hij had dyslexie en had het moeilijk op school. Toen hij 14 was, overleed zijn vader. Hij maakt zijn eerste foto's toen hij zijn dienstplicht vervulde bij de Royal Air Force, in het midden van de jaren '50, en toen hij daarna terugkeerde naar Londen begon hij foto's te maken van de buurt waarin hij woonde. Zijn eerste gepubliceerde foto, The Guv’nors, verscheen in de krant The Observer in 1959 en liet een straatbende zien die betrokken was geweest bij de moord op een politieagent.

Die foto was het begin van zijn carrière bij nationale dagbladen en hij deed al gauw meer werk voor The Observer en, later, voor The Sunday Times. In eerste instantie richtte hij zich op het vastleggen van het leven in Groot-Brittannië, en in het bijzonder op de situatie van de armen en berooiden in het land. Later fotografeerde hij de harde realiteit van conflicten in de wereld, zoals in Cyprus, Vietnam, Bangladesh en Noord-Ierland, en humanitaire rampen zoals de hongersnood in Biafra (dat nu deel uitmaakt van Nigeria).

Zijn vastberadenheid om altijd midden in de actie te staan, leverde vaak levensgevaarlijke situaties op. Tijdens een opdracht in Vietnam in 1968 ontsnapte hij op het nippertje aan de dood toen de camera die hij voor zijn gezicht hield werd geraakt door een kogel. Twee jaar later raakte hij tijdens het fotograferen van de oorlog in Cambodja gewond toen hij werd getroffen door een mortiergranaat. In 1972 zat hij vier dagen vast in een beruchte gevangenis is het Oeganda van Idi Amin, waar executies destijds schering en inslag waren.

In 1984 verliet hij The Sunday Times en begon hij als freelancefotograaf aan een aantal verschillende projecten. Tot deze projecten behoorde het fotograferen van de AIDS-crisis in Afrika, inheemse stammen in Ethiopië en de vluchtelingencrisis in Darfur. Hij maakte ook een reeks beklemmende, sfeervolle landschapsfoto's in de buurt van zijn huis in Somerset in het VK. Tot zijn recente werk behoort een reeks fascinerende foto's van de overblijfselen van het Romeinse Rijk in Noord-Afrika en het Midden-Oosten.

In januari 2017 werd Sir Don tot ridder geslagen als erkenning voor zijn verdiensten op fotografiegebied. Hij is nu 82, maar hij blijft verknocht aan fotografie en werkt nog steeds op verschillende locaties over de hele wereld. We spraken onlangs met hem over zijn leven en zijn werk, waaronder zijn nieuwe documentaire 'McCullin in Calcutta', die werd opgenomen in India met een Canon EOS 5D Mark IV.

Kunt u vertellen hoe het Calcutta-project tot stand kwam?

"Ik was een hele tijd geleden al van plan iets te maken over Romeinse steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, maar voor een film was dit onderwerp niet nadrukkelijk genoeg. Dus zei ik: Waarom gaan we niet naar Calcutta? Het was erg moedig van Canon om steun te geven aan een project zonder echt te weten wat het resultaat zou zijn, maar ik denk dat de film die we hebben gemaakt mensen zal laten zien wat een ongelooflijke stad het is."

Waarom koos u Calcutta als locatie?

"Het is een stad die bij mij heel sterke gevoelens opwekt. Ik was er voor het eerst in 1965. In die tijd stond toerisme in India echt nog in de kinderschoenen en zag je er geen andere westerlingen. Het was echt heel bijzonder. Ik was er ook tijdens de Bevrijdingsoorlog van Bangladesh in 1971. Ik smeekte The Sunday Times om me ernaartoe te sturen in het moessonseizoen omdat ik wist dat het er dan spectaculair zou zijn. Het was er zo nat dat ik twee camera's moest weggooien omdat er regen in was gekomen en de prisma's helemaal kapot waren, maar het lukte me toch om terug te komen met 30 rollen film die ik al belicht had. Het was een van de betere verhalen die ik in mijn leven als fotograaf heb verteld."

Wat is er voor jou zo bijzonder aan de stad?

"Het is een van de laatste steden in India waar je nog steeds die dynamische strijd om het bestaan ziet. Ik heb Calcutta altijd beschreven als de meest dramatische stad in de hele wereld. Het is alsof je er wordt ondergedompeld in een borrelende smeltkroes vol leven. Het klinkt arrogant, maar zelfs met een blinddoek om zou ik er nog steeds fantastische foto's kunnen maken. Het is een stad vol uitzonderlijke, prachtige mensen, welke kant je ook opgaat. Voor een fotograaf is een bezoek aan Calcutta dus alsof hij toegang krijgt tot de grot van Alibaba."

Is Calcutta veel veranderd sinds u er voor het eerst kwam?

"Er is wel wat veranderd, maar niet veel. Het eerste dat me opviel was dat de stad veel schoner was, en dat is goed, en ook dat er iets meer welvaart lijkt te zijn. Sommige van de ergst vervallen gebouwen zijn afgebroken of opgeknapt. Als stad staat Calcutta langzaam op en gaat het richting de 21e eeuw. Maar mensen wassen er zich nog steeds op straat, er heerst armoede en ziekte, en het is nog steeds een enorm overbevolkte stad die krioelt van het leven. Als je een stad opknapt en schoonmaakt, wordt die stad zielloos, maar dat betekent niet dat de mensen die in die steden leven niet beter verdienen en de inwoners van Calcutta verdienen zeker beter."

Voelt u zich nu meer op uw gemak wanneer u mensen op straat fotografeert dan toen u jonger was?

"Nee, ik voel me daarbij niet op mijn gemak. Als je op straat rondloopt en foto's maakt van mensen, steel je in feite hun beeld zonder hun toestemming. Ik begrijp dat allemaal natuurlijk wel. Ik ben me ervan bewust dat wat ik doe niet zo aardig is. Maar aan de andere kant doet ik het niet uit boosaardigheid of sluwheid. Ik doe het omdat ik probeer het menselijk bestaan vast te leggen."

Waarom hebt u de opnames in Calcutta in kleur gemaakt?

"Ik had het eerder in zwart-wit gedaan, dus het zou wel heel zonde zijn geweest om geen kleur te gebruiken met de Canon EOS 5D Mark IV. Deze nieuwe camera's zijn ongelooflijk. Vroeg kon je als het eenmaal donker was gewoon geen opnames meer maken, maar nu kun je tot in de avond doorwerken. Toch moet je soms voorzichtig zijn dat de foto en het drama ervan niet worden overschaduwd door de technische kwaliteit. Bij te veel kwaliteit kunnen foto's er vrij commercieel uitzien, dus je moet oppassen dat je die kwaliteit niet de overhand krijgt op je foto's. Het klinkt misschien raar, maar ik weet dat dat gebeurt."

Wat is uw mening over digitale manipulatie van afbeeldingen?

"Met moderne camera's kun je alles wat je wilt digitaal doen. Je kunt zeker de vreselijkste leugens vertellen, en als je niet oppast, wordt fotografie een soort goocheltruc. Het is handig als je werkt voor een commerciële organisatie die een bepaald soort foto's verlangt. Maar ik ben erg streng en ouderwets in mijn fotojournalistiek. Ik volg de oude regels en houd me volledig aan wat ik zie als ik op de knop druk.”

Als je vroeger met film werkte, moest je het aantal foto's beperken. Werkt u nog steeds op die manier?

"Als ik eerlijk ben, nee. Ik weet dat ik waarschijnlijk honderden mogelijkheden heb met een geheugenkaart, dus de neiging is om er maar op los te fotograferen en materiaal te verspillen. In het verleden begreep ik de beperkingen van foto's op een 35mm-filmrol, en elke keer dat ik op de knop drukte, hield ik daar dus bewust rekening mee. Ik wil niet opscheppen, maar ik pas grote discipline toe in mijn fotografie. Ik ben nooit iemand geweest die film verspilde. Toen camera's met een gemotoriseerd opwindmechanisme beschikbaar kwamen en ik in een land als Vietnam was, waar ze erg nuttig zouden zijn geweest, gebruikte ik ze nooit. Ik draaide de film altijd met de hand door."

Wat is het geheim van goede journalistieke en documentairefotografie?

"Je moet een emotionele betrokkenheid hebben bij serieuze fotojournalistiek, als je mensen ziet die het zo zwaar te verduren hebben en weet dat hun leven op het spel staat. Je emotioneel bewustzijn moet echt 100% zijn. Ik probeer alleen te werken, omdat ik dan mijn eigen richtlijnen kan hanteren. Je balanceert op een hele dunne draad wanneer je bent omgeven door dood en verwoesting. Je wilt er naderhand niet van worden beschuldigd dat je het leven van andere mensen gebruikt om succes te behalen of een reputatie op te bouwen. Bij alles wat ik in mijn leven heb gedaan, ben ik me daar altijd heel erg bewust van geweest, met een bijna evangelistische benadering."

Wat vindt u van de fotojournalistiek van tegenwoordig?

"Dat is de belangrijkste vraag die me de laatste tijd is gesteld, omdat fotojournalistiek aan het verdwijnen is. Toen ik voor The Sunday Times werkte, ging ik naar Cuba. Na mijn terugkeer verwerkte een van mijn collega's mijn verhaal over Cuba tot een reportage van 18 pagina's. En daarna had ik 10-12 pagina's met mijn materiaal over Vietnam en ander werk. Ik had heel veel geluk om dat voorrecht te hebben, maar zoiets zal nooit meer gebeuren. Jongen mensen worden aangemoedigd om de fotojournalistiek in te gaan, maar er is geen afzetmarkt. Kranten en tijdschriften zijn veel meer geïnteresseerd in rijke, glamoureuze mensen en, ik haat het woord, 'celebrities', met narcisme als de achterliggende factor. Ze willen geen noodlijdende mensen op hun pagina's, want daarmee verdienen ze niet genoeg geld voor de eigenaars. Het is niet zo dat fotojournalistiek de weg kwijt is, maar het is voor het gemak gewoon opzij geschoven."

Welk advies hebt u voor jonge, beginnende fotojournalisten?

"Ik krijg vaak brieven en telefoontjes van jonge mensen die me vertellen dat ze zus of zo willen gaan doen, en wat me dan het meest ergert, is als ze zeggen dat ze oorlogsfotograaf willen worden. Mijn antwoord is: oké, als je zo graag oorlogsfotograaf wil worden, ga dan naar de binnensteden van Engeland. Je hoeft niet op het vliegtuig naar het Midden-Oosten of zo te stappen. Er vind een sociale oorlog plaats onze steden: dakloze mensen, arme mensen, bedelende mensen die voor bankgebouwen op straat zitten. Je vindt er echt ongelooflijke armoede, en die oorlog is net zo groot als andere oorlogen."

Krijgt u nog steeds een kick van fotograferen?

"Fotografie is een fantastisch, levenslang geschenk. Het gebruiken van een camera is voor mij iets heel natuurlijks. Ik weet waar ik naar op zoek ben en ik kan heel snel een compositie maken. Het is instinctief: zodra ik een camera pak, word ik enthousiast. Maar ik heb niet zo veel jaren meer voor me. Ik ben nu 82 en niemand heeft het eeuwige leven. Als ik 's morgens wakker word, is mijn lichaam stijf. Mijn benen hebben minder kracht, mijn ogen zijn niet meer zo goed en ik word een beetje doof. Maar ik laat me niet klein krijgen. Ik zal fotograferen nooit opgeven, tot mijn laatste adem blijf ik fotograferen. Ik heb mijn hele leven keihard gewerkt om mezelf te verbeteren en ik denk nooit dat wat ik heb gedaan goed genoeg is, dus ik moet doorgaan."

Er is sprake geweest van een film over uw leven. Gaat dat nog steeds door?

"Ja, hij wordt gemaakt door Working Title. Het idee kwam van mijn manager Mark George, en hij heeft Tom Hardy binnengehaald om mij te spelen. Hij wil graag aan de film meewerken. De film is al een paar jaar in voorbereiding. Ik vind het wel grappig dat een van de beroemdste acteurs ter wereld mij wil spelen, maar ik houd me er niet te veel mee bezig. En als de film echt wordt gemaakt, en ze zeggen nu dat dat misschien volgend jaar is, dan is het maar zo. Maar ik zal niet als eerste in de rij staan om hem te zien."

Hoe voelde het om eerder dit jaar tot ridder te worden geslagen?

"Het was best raar. Ik vind niet echt dat ik had moeten worden geëerd voor mijn werk, want het ging zo vaak ging over het lijden van andere mensen. Maar ik ben wel erg toegewijd aan mijn fotografie, ik fotografeer landschappen, ik fotografeer stillevens, dus als de onderscheiding voor de fotografie is, vind ik dat prima. Maak ik had liever gezien dat ze de onderscheiding bijvoorbeeld hadden gegeven aan een chirurg die met zijn werk mensenlevens redt in Great Ormond Street Hospital. Dat zijn de mensen die zo'n onderscheiding verdienen. Als mensen me aanspreken met 'Sir', vind ik dat eigenlijk gênant. Ik heb een onderscheiding gekregen omdat ik een paar foto's heb gemaakt waar ik trots op ben. Ik word ook heel aardig behandeld door mijn collega-fotografen. Dat respect is heel belangrijk voor me."

Wat zijn uw volgende projecten?

"Ik moet morgen al vroeg op, wat ik ga naar Parijs om foto's te maken achter de schermen bij een modeshow voor Alexander McQueen. Ik wil laten zien hoe een grote, belangrijke show waarbij miljoenen ponden gemoeid zijn, wordt voorbereid door een groot aantal getalenteerde mensen. Volgende week zondag vlieg ik naar Beirut en de dag daarna ga ik de grens over naar Syrië: ik ga naar Palmyra om foto's te maken van alle schade die is aangericht in tempels die ik 12 jaar geleden heb gefotografeerd. Ik kijk er echt naar uit. Ik vind het zó geweldig dat ik erheen ga dat ik 's nachts niet kan slapen."