Topfotojournalisten in gesprek: romantiseren mooie foto's conflicten?

James Nachtweys rijke en indringend mooie oorlogsfoto's worden overal ter wereld bewonderd, maar bestaat er een ethisch risico dat het lijden van mensen wordt geromantiseerd?

Voor de opening van James' overzichtstentoonstelling in het Koninklijk Paleis van Milaan nodige curator Roberto Koch acht fotojournalisten uit heel Europa uit om dit onderwerp te bespreken. Gaat schoonheid in een afbeelding ten koste van verslaggeving over conflicten of kan documentairefotografie er baat bij hebben als de foto's mooi zijn? En zijn er verder reikende risico's of voordelen verbonden aan het laten zien van meer dan één gezicht van een oorlogsgebied?

Canon Ambassadors Daniel Etter, Ilvy Njiokiktjien, Magnus Wennman en Paolo Pellegrin gingen er samen met voormalig Canon Ambassadors Carolina Arantes, Mashid Mohadjerin, Simona Ghizzoni en Alvaro Ybarra Zavala over in discussie.

Roberto Koch: Vinden jullie dat de esthetisering van oorlogsfotografie en documentairefotografie een probleem is? Of helpt het juist om bepaalde kwesties aanvaardbaarder te maken voor de kijker? En heeft dit een impact op jullie werk?

Ilvy Njiokiktjien: Ik had begin dit jaar een situatie waarin ik een portret had gemaakt van een gezin dat hun huis in Zuid-Soedan moest ontvluchten, en ik had voor de foto lampen gebruikt. De foto zag er op de een of andere manier glamoureus uit. Dat was niet de opzet. Ik liet het gezin gewoon bij elkaar laten staan en maakte de foto, maar het leidde tot een enorme discussie in Nederland omdat de foto op de voorpagina van de grootste landelijke krant kwam te staan, en mensen zeiden dat de foto te geësthetiseerd was om te laten zien hoe gruwelijk de situatie in Zuid-Soedan is.

Ik probeerde aan deze discussie deel te nemen, maar ik begreep eigenlijk nooit goed wat het grote probleem was, omdat deze foto volgens mij juist heel veel mensen bereikte, en omdat hij deel uitmaakte van een reeks foto's waarin de situatie in Zuid-Soedan wel degelijk werd weergegeven.

Ilvy Njiokiktjien: Ja, het is simplistisch om te denken dat een beeld dat niet mooi is, of dat je heel snel hebt gemaakt, of dat minder goed is opgebouwd, eerlijker is.

Alvaro Ybarra Zavala: Ik vind dat schoonheid een geweldige manier is om mensen te confronteren met stigma en vooroordelen, zoals islamofobie. Fotografie kan de mooie kant van gestigmatiseerde onderwerpen laten zien.

Roberto Koch: Ik denk niet dat fotografen deze discussie over schoonheid zijn begonnen. Volgens mij is er geen enkele fotograaf die niet vindt dat een mooie foto een goede foto zou kunnen zijn. Het komt uit de wereld van de kunstkritiek.

Mashid Mohadjerin: Er is ook het probleem van het soort foto's dat uit bepaalde plaatsen komt. Fotografen maken bijvoorbeeld nog steeds stereotiepe foto's die de misvatting dat heel Afrika honger lijdt en betrokken is bij oorlog benadrukken. We moeten nadenken over hoe we de andere kant van bepaalde plaatsen, zoals landen in het Midden-Oosten of Afrika kunnen laten zien – misschien de gelukkige kant, misschien de andere dingen die daar gebeuren, en niet alleen de ellendige kant.

Ilvy Njiokiktjien: Dit is het gevolg van een kolonialistische manier van denken, uit de tijd dat alle fotografen uit de Verenigde Staten of Europa kwamen en verre reizen naar exotische plekken maakten en daar foto's maakten die de mensen in hun eigen land zouden schokken. Volgens mij bestaat die manier van denken soms nog steeds als we naar bepaalden plekken gaan: we gaan naar Soedan of naar Somalië, en we denken dat we moeten laten zien wat we al 'weten' over die plekken.

Daniel Etter: Ja, en daarmee wordt het stereotype alleen maar versterkt. Maar hieraan wordt volgens mij gelukkig wel tegenwicht geboden door plaatselijke fotografen.

Ilvy Njiokiktjien: Dat klopt, maar is hun werk wel zo vaak te zien?

Daniel Etter: Het is niet vaak genoeg te zien, maar het is er wel.

Paolo Pellegrin: Tegelijkertijd moeten we natuurlijk wel het nieuws laten zien. Ik bedoel, er gebeuren op dit moment vreselijke dingen, bijvoorbeeld in Zuid-Soedan. Laten we die dan niet meer zien? Het belangrijkste is dat we respect moeten tonen en ik denk dat we dat ook doen met de schoonheid die we laten zien.

Roberto Koch: Gaat iemand van jullie op pad om schokkende foto's te maken, om jullie verhalen meer impact te geven?

Magnus Wennman: Nee, geen schokkende. Als je een verhaal wilt vertellen, moet je de beste manier vinden om dat verhaal aan de kijkers over te brengen en hun gevoel aan te spreken. En dat hoeft niet te worden gedaan met schokkende beelden; het kan ook worden gedaan met medeleven en respect, door mensen beelden te laten zien waarmee ze zich kunnen identificeren en die ze kunnen begrijpen. Je kunt een heel stil beeld schokkend vinden als je je ermee kunt identificeren.

Paolo Pellegrin: Als ik denk aan de geschiedenis van conflictfotografie, zijn het niet de grafisch schokkende beelden die de grootste impact hebben gehad. Het zijn de beelden die op een stillere manier een verhaal vertellen en die de kijker emotioneel aanspreken. Bloed werkt niet echt. Je kijkt ernaar, je bent geschokt en dat is het dan eigenlijk. De menselijke verbinding heeft altijd meer impact.

Carolina Arantes: Ik vind het iets heel moeilijks. Ik vindt de foto's van James Nachtwey bijvoorbeeld heel schokkend.

Paolo Pellegrin: Ja?

Carolina Arantes: Ze zijn heel krachtig en soms pijnlijk om te zien. Maar ik denk dat het morele standpunt achter de foto's de schok in zekere mate compenseert. Ik vond zijn foto van de bodyguard die een Syrische jongen redt in Griekenland bijvoorbeeld heel schokkend, maar het is ook een poëtische foto, met een moreel standpunt. Maar mooi of niet, of schokkend of niet, voor mij is de vraag: werken de beelden echt? Hoe kan fotografie effectief zijn in de huidige chaotische toestand in de wereld?

Roberto Koch: En heb je een antwoord op die vraag?

Carolina Arantes: Nee.

Simona Ghizzoni: En als ik diezelfde vraag aan jou stel, Roberto, als curator van de tentoonstelling van Nachtwey: hoe denk jij erover?

Roberto Koch: Het belangrijkste voor mij is dat het werk van James gebaseerd is op een ethische manier van denken. In die zin is zijn werk een goed voorbeeld van hoe één foto een impact kan hebben omdat mensen die hem zien, vragen gaan stellen. Ik vond altijd dat een goede foto vragen moest oproepen in plaats van een antwoord te geven – omdat er nooit een antwoord is.

Daniel Etter: Voor mij ligt de echte schoonheid van fotografie in het feit dat het, in zekere zin, niet af is. Je toont je gedachten, ideeën en emotionele reacties, maar vervolgens wordt je verhaal ieder keer weer aangevuld door de ogen van de kijker. Een beeld bestaat dus alleen maar wanneer het wordt gezien en het wordt steeds weer op een andere manier geïnterpreteerd. Ik vind dat een mooie gedachte, omdat het betekent dat het niet om jou of het onderwerp gaat, maar dat er ook deze indirecte entiteit is, de kijker, die deel uitmaakt van het moment van het ontstaan.

Een ander essentieel element is dat deze foto's documenten zijn. De schokkende, de niet-schokkende en de stille foto's, de kleurenfoto's en de zwart-witfoto's – deze documenten kunnen worden gebruikt om herinneringen aan de geschiedenis te verzamelen, maar ook om te zorgen dat verantwoording wordt afgelegd. En voor mij is dat uiteindelijk het allerbelangrijkst. De vorm, de gedaante en hoe het is gemaakt kunnen dan wel verschillen, maar documentairefotografie is in beginsel het vastleggen van de dingen die we elkaar aandoen. En het is in mijn ogen iets heel belangrijks om betrokken te zijn bij het maken van deze documenten.

Alvaro Ybarra Zavala: Voor mij ligt de kracht van Nachtweys werk in het feit dat het vragen oproept over wie we zijn, wat we zijn als soort en waarom we generatie na generatie steeds weer dezelfde fouten maken.

Roberto Koch: Denk je dat fotografie zou kunnen worden gedefinieerd als 'goed' vanwege de noodzaak ervan? Kan fotografie belangrijk zijn omdat het ons helpt iets te begrijpen en omdat er geen ander soort document – of geen andere visuele uitdrukking – is die het effect van die foto kan hebben?

Alvaro Ybarra Zavala: Absoluut. Stel je een wereld voor zonder fotografen. En hoewel er morele vragen zijn verbonden aan het maken van foto's op een plek waarmee jij als buitenstaander onbekend bent [omdat de kans bestaat dat je je vooroordelen over een plaats 'meeneemt' in je foto's ], is het maken van die documenten altijd de moeite waard. Anders zouden we allemaal in het ongewisse worden gelaten, en dat zou heel gevaarlijk zijn.

Lees meer over de Canon Ambassadors op de pagina's over het Canon Ambassador-programma.